foto, film en geschiedenis van Nuth vroeger

zondag 21 november 2010

7. EN DIZZE CRIENS GING NOA OOS-INDIE.

Hiejvuur sjprook ich van enne wervelwindj. Et woar Math Criens, de zoeen van enne broor van Opa, dae oach hoof van un sjoeel woar, ich mein in 0hé en Laak. Es enne wervelwindj biej 0pa en Oma op et bergske in Nuth. Dat beeld is mich biej geblieeve en et koom tamelek uuverei mit wat Pie Pinkesj, ziene kolega, uuver heum vertelde, wiej ich denoa vroog.
Pie Pinkesj
Meister Pie wis mich te vertelle dat Math enne begaafde  ongerwiezer woar, meh dat men 'm moos pagke wiej 'r woar. Neet dat 'r sjiet haw aan wat angere zagte uuver zien gedraginge boete de sjoeel, meh hae ging ziene gangk. Netuurlek wol ich weite watter dan zoee vraem doog. Volges Pie zoog men 'm raegelmoatig noa de sjoeel noa dn trein vaege. En luuj diej 'm kinde vertelde dat 'r zich doa
un patsj opzat, enne sjnoefsplak (zoeene roee) om dn haws doog, de sjlieps wegdoog. Kort: hae verkleijde zich es unne wirkman. In Haelder gong 'r dan kaarte vuur groaf geld. En doew haw 'r de bein genomme noa Indie.  Hae zow de vot vol sjoat höbbe gat biej de kaertesj. En toch kòs et oach kal zin gewae van luuj diej 'm neet mooste, mènde Pie. 0p ongerwiesesj woert al gow aafgegaeve. . . . . . .

E joar of inneg laater zoog ich 'm weer. Noe neet op et bergske, meh biej òs onger aan de sjtaasje. De kuueke zoot vol mit nungk en tantes.  En ich zootter netuurlek mit mien potte van oere biej. Hae vertelde uuver de reis, uuver de sjoeele woe hae wirkde, uuver de luuj doa. Van dat wille woar nieks miee te mirke.

Noe, zoeeveul joar laater, kinne zieeker de jonger luui, zich neet vuursjtelle, dat al diej eilande doa van òs woare en dat vier et os neet angesj koste vuursjtelle. In sjoeel mooste vr vuural good lieere dat Nederlands 0ost-Indie de hieemel moos dangke dat de hollengesj doa de baas woare, dat et zelfs un deil van Nederland moch zin, dat et dangkzij de hollengesj ontwikkeld woar en dat et aafgeloape woar mit de herries van de vorsten doa ongerling: noee woar doa vrede. En dan mooste vr de naame van diej eilande van boete lieere en natuurlek de middele van besjtoan en wat ze doa allemaoal oetveurde, te veul om op te neume.
Dat òs lendje devan döbbel en dwars profeteerde woert es un vanzelfsjpraekendheid debiej vertèld, meh, vuur get huurt get: et woar es mit de koale, diej ginge oach noa Holland: de ein hand weesj de angere.

Nei, uuver Indie nieks es goods. Doa koom e book oet: 'Daar werd iets groots verricht'. En...et woar doer Slivvenhier zoee geraegeld dat et blangke ras de angere alles moos lieere.

Vanaaf de veerde klas howwe vr laesbeuk 'Blond en Bruin'. 0p zich manjefieke verhoale uuver Indie, meh ich herinner mich oach diej gesjiedenisplaat aan de moer van de klas: 'De verovering (of de opstand)' in At¡eh woee hollese soldoate mit de bajenette op Atjehesj insjtooke diej zich mit klewangs perbeerde te verzette. Gek, dat zoeen plaat doa joar in joar oet kòs hange en nieemes zich dra sjtoeede.

Of Math in de kuueke doa uuver oach vertèld haet, weit ich neet, want me sjigkde mich toch waal noa bed, went et te laat woert.
Waal weit ich nog woerom hae noa Holland gekomme woar: de patesj Jezuiete howwe heum noa Nederland gesjigk om opvoedkunde te sjtedeere in Nijmege. (Dat eenvowdige meh duudeleke woerd opvoedkunde woert sjieker: vr kalle noe van Paedagogiek).
De Jezuiete zatte doa in Indie alles op alles om de luuj de beste sjoeeling te gaeve diej meugelek woar. Dus woare kweeksjoeele nuuedeg. Ich zow heum nog enne driejde kier zieen. Et woar noa dn oarlog in et Patrenaat in Nuth. Hae sjtong doa op et podium vuur enne sjtampvolle zaal. Ich mein mich te herinnere dat et noa de zoeegenaamde 'politionele actie' woar, diej nuuedeg woar gewaee, omdat die¡ luuj doa, woare goan rebelleere en zich neet wolle loate 'bevrijden'. Ze wolle et zelf doeen, sjuus of dat zoee mer gong: et woar toch e sjtök van òs Riek.... Mit bomme en grenaate en nog get van dat onsjuldige sjpul hawwe òs jonges diej doa effe fetsoen gelieerd en noe woar alles weer rösteg. Zoee haw et hiej in de gezette gesjtange, meh Math trok un anger laeke oape:
Hae vertèlde ieesj watter zelf in Indie gedoan haw: ongerwiezer in un Dessahsjuuelke (e reete daak op get peulkes), hoof van un sjoeel, haw opvoedkunde komme sjtedeere, zoot noe op et departement van 0ngerwies en Eredienst. Ich vergoot dat hae nog aan un kweeksjoeel haw les gegaeve.

Doew sjlingerde Math e sjtel vroage de zaal in:
·        Wèt gier dat os land zich al  ieuwe verriekt haet aan Indiee. En wat nog erger is, dat ze de luuj doa opzettelek dom gehowte höbbe. Veul riekdom hiej in os land kump oet Indiee.
·        Wèt gier dat Javaane –Java is uuverbevolkt- noa Sumatra zint motte verhoeze oet ieeleng. Dat ze doa op plantages ginge wirke vuur e hongerluuntje en went ze noa un anger plantage wolle goan dat ze dan neet weg mochte en went ze toch ginge, dat ze dan neet irges angesj woerte aangenomme: de plantages hawwe ... un vingeraafdrökkesysteem ongerei. En truuk kòs neet. Moderne sjlavernie......
·        Wèt gier dat knappe köp, diej hiej of in Ingeland höbbe gesjtedeerd, al joare vroage om mit te regeere. Dat diej vuur dn oarleg in concentratiekampe zint gesjtop en onger dn oarleg van de Jappe volop de kans höbbe gekrieege neet honderde luuj, wiej hiej in de zaal, meh honderd doezende, op groeete velder achter micrefoons, de oage te oapene, kaels wiej gier. Soekarno en Soeharto zooge hun kans en doa is neet mit te sjpotte.
·        Wèt gier dat vuur de hollesje kinger (en rieke chineeze) de hollesje sjoeele woare, woevuur tachtig perzent van de  ongerwiesfinancien woare en mèr twinteg perzent vuur de miljoene kinger in de dessah's van de Javaane? Dat diej mèr drie joare les kreege en benoa alles weer vergoote, want denao hoosj et mitwirke om te aete.
·        En wèt gr van de tin, dae vr vandoa noa Arnhem hoale, doezende kilemieeter uuver ziee sjleipe, om hiej luuj werk te bezörge en wèt gr van de ketoentjes diej hiej in Twente gemak waere en doa in Indiee duur verkoch waere? En van de thiee oet Atjeh, dae de luuj, man, vrow en de kinger in de brennende zon, motte plökke vuur de thieeveilinge in Amsterdam, meh dat ze zelf genne thiee kinne dringke: dae kriege ze allein es millesien......
·        Dat honderddoezende hun beroep kwiet woerte omdat de hollesse Pakketvaart Maatschappij et monopolìe kreeg om van alles te verveure tössje de eilande doa. Alles vuur heur, noe zint de aandeile vies gekelderd, benoa nieks miee waerd.

Ich höb neet alles onthowte wat Math doa de luuj vuurheel. Ze woare verpampzakt. Dát haw nieemes gewaete, hiej woerte allein de sjoeen dinger verteld in de gezette en illustraasies. En ós jonge in dae gordel van smaragd, wiste diej dat oach? Uuverdreef Math neet erg? Verzjweeg 'r et gowwe en sjoeene wat de Hollengesj doa gebrach hawwe? En, kòste diej waal zelf regeere?

Mah eindigde mit te zegke, dat hae hoabde –meh erg dra twiefelde- dat Holland doa nog viefentwintig joar kòs blieve, om noe nog good te maake wat ze verkieerd hawwe gadoan.
E paar joar laater woar et al zoee wiejt: Indie woert Indonesie en soekarno woert de baas….

Math koom truuk. Woende in den Haag. Woert doa Dirrekteur van et Katheliek Bero vuur Opvoeding en Ongerwies, meh sjtorf -miensjelekerwies gesjproake- veul te vreug aan kanker.

Geen opmerkingen:

Een reactie posten